Stembeurt orgel

Zoals elk instrument moet ook een orgel eens in de zoveel tijd worden gestemd. Dit is op donderdag 30 en vrijdag 31 mei jl. gebeurd. Orgelstemmer Martijn Verduijn van de firma Elbertse en Van Vulpen heeft in twee dagen alle ca. 1200 pijpen van het orgel gestemd zodat het orgel nu weer klinkt zoals het bedoeld is; in volle harmonie en in grote zuiverheid. Ik mocht assisteren en het is misschien wel leuk te vertellen hoe zoiets gaat.

We begonnen donderdag om 7:30 uur. Eerst worden dan de mechanieken helemaal nagelopen. Doen alle toetsen het goed, zijn er geen hangers, werken alle koppelingen (tussen de klavieren onderling en met het pedaal) goed, zit er niet teveel speling tussen? Met een paar correcties kon dit hoofdstuk al snel worden afgesloten. Vervolgens worden de ivoren manuaaltoetsen schoongemaakt, een klusje dat ik mooi op me kon nemen. Vroeger deed ik dat ook wel eens met spiritus, maar de orgelbouwer adviseerde me een doekje met water te nemen. Het ivoorbeslag is immers met lijm op de toetsen geplakt en lijm laat met spiritus eerder los dan met gewoon water. Weer wat geleerd!

Dan worden alle pijpen vliegensvlug met een klein borsteltje gereinigd bij de kernspleet (dat is het gedeelte waar de toonvorming ontstaat), want als daar vuil aanwezig is, kun je stemmen wat je wilt, maar krijg je het nooit goed. Nog vóór de koffie wordt dan de eerste rij pijpen gestemd en dat is een heel nauwkeurig proces, want er moet één rij pijpen (een register) perfect zuiver worden gestemd, waarop vervolgens het hele orgel zuiver kan worden afgesteld. Je moet één zuivere bron hebben. Om 9.30 uur was die basis goed gelegd en lieten we ons het eerste bakje koffie lekker smaken. De kerkzaal is dan nog niet door de zon opgewarmd en dat is belangrijk, want de basis moet zeer stabiel zijn.

Vervolgens worden dan alle registers (een rij pijpen die een bepaalde klank geven) één voor één gestemd. Sommige registers binnen een half uur, maar er zijn ook registers die bestaan uit meerdere rijen pijpen (de zogeheten Mixturen) en dan duurt het veel langer. Het orgel is zo gebouwd dat elke pijp kan worden bereikt, maar soms moest de orgelstemmer helemaal in het orgel klauteren om er toch bij te kunnen komen. Je moet geen hoogtevrees hebben in dat vak.

Ik zit dan achter het klavier de toetsen één voor één in te drukken en natuurlijk te luisteren of het gewenste resultaat wordt bereikt. Dat hoor je onmiddellijk, want als twee pijpen samen onzuiver zijn, ontstaat er zweving in de klank. Zuiver klinkt het als er geen onderlinge zwevingen meer zijn. Dat is een mooi proces, want de klanken versmelten dan helemaal met elkaar en werken dat optimaal op elkaar in. Uiteraard beslist de orgelstemmer wanneer het perfect zuiver is, want hij is de vakman en zijn oren zijn enorm getraind.

Bij de zogeheten tongwerken, de toeters oneerbiedig gesproken (Trompet, Fagot, Dulciaan), moesten sommige pijpen uit elkaar worden genomen. Bij tongwerken wordt een zogeheten tong (een dun messing plaatje) in trilling gebracht en als die tong niet goed aanspreekt, moet ie iets worden verbogen of moet ‘ie iets worden bijgeschuurd. Echt vakwerk, want je moet direct kunnen beoordelen welke behandeling effectief werkt. Zo wordt elke pijp optimaal tot klinken gebracht waardoor het orgel in zijn geheel weer harmonisch klinkt. Donderdag kon het hoofdwerk en het pedaal bijna helemaal worden gestemd. Ik had ‘s middags nog ander werk, dus kon Levina mijn taak mooi overnemen.

Vrijdagmorgen zijn we weer om 7:30 uur begonnen en om 14.00 uur was dan ook het borstwerk helemaal gestemd. Vervolgens hebben we nog wat kleine klusjes gedaan. Een drupje olie in de orgelmotor zodat ie nog stiller loopt. De tremulant – die het al jaren niet meer deed – kon ook weer in werking worden gezet, al bleek dat niet eenvoudig te zijn, want van binnen was er iets kapot gegaan, maar gelukkig kon dat worden hersteld. De tremulant zorgt voor een lichte golving in de klank, wat een mooi effect geeft. Vrijdagmiddag, iets na 15.30 uur, was de klus geklaard. Bijna 1200 pijpen zuiver op elkaar afgestemd en alle defecten verholpen. De watjes (om het gehoor te beschermen) konden weer uit de oren.Gelukkig hoeft zo’n grote stembeurt niet jaarlijks te gebeuren. Wij kunnen als organisten de tongwerken (die snel ontstemd raken) zelf stemmen en dan blijft het orgel enige jaren op de goede stemming.

Voor het groot onderhoud is deskundigheid van buiten zeer gewenst en noodzakelijk voor een goede instandhouding van het instrument. Dat is bij je eigen fiets al zo en bij een orgel is het niet anders. Dan werkt alles weer zoals het behoort te werken en dan is de vreugde van het spelen op zo’n instrument groot, want dan werkt en klinkt het weer zoals het behoort te doen. Natuurlijk loop je ook tegen een paar teleurstellingen op. Een paar conducten (loden buisjes die voor windtoevoer naar de frontpijpen zorgen) zijn gecorrodeerd, die moeten vroeg of laat worden vervangen. Gelukkig belemmert dat nu niet de klank.

Ons orgel is van grote kwaliteit. Het is goed gebouwd en de diverse registers hebben allemaal veel karakter. Het is niet voor niks opgenomen in “Het historische orgel” (de grote orgelencyclopedie van Nederland). Meer informatie over ons orgel vindt u HIER.

Graag zeg ik ook op deze plek dank aan orgelstemmer Martijn Verduijn die de klus binnen twee dagen voortreffelijk heeft geklaard en natuurlijk aan de kerkrentmeesters die dit mogelijk hebben gemaakt. Zo houden we gezamenlijk, ieder met z’n eigen verantwoordelijkheid, de lofzang gaande!

Henk Veldman